Trên con đường thiên lý Bắc – Nam, vượt cầu Bến Thủy hay qua Hoành Sơn quan, du khách sẽ gặp Hà Tĩnh – vùng đất được ví như chiếc “đòn gánh” gánh hai đầu đất nước. Mảnh đất “địa linh nhân kiệt,” giàu truyền thống văn hóa và cách mạng này đã trải qua gần hai thế kỷ xây dựng, chiến đấu và phát triển. Từ khi tên gọi Hà Tĩnh xuất hiện vào năm 1831, vùng đất cằn khô sỏi đá nhưng kiên cường này luôn là cội nguồn của văn chương, của những khúc ca từ lao động đến trong khói lửa chiến tranh.

Trên con đường thiên lý Bắc – Nam, vượt cầu Bến Thủy hay qua Hoành Sơn quan, du khách sẽ gặp Hà Tĩnh – vùng đất được ví như chiếc “đòn gánh” gánh hai đầu đất nước. Mảnh đất “địa linh nhân kiệt,” giàu truyền thống văn hóa và cách mạng này đã trải qua gần hai thế kỷ xây dựng, chiến đấu và phát triển. Từ khi tên gọi Hà Tĩnh xuất hiện vào năm 1831, vùng đất cằn khô sỏi đá nhưng kiên cường này luôn là cội nguồn của văn chương, của những khúc ca từ lao động đến trong khói lửa chiến tranh.

Lịch sử hình thành

Theo các tài liệu lịch sử và khảo cổ học, cách đây hàng nghìn năm, vùng Hà Tĩnh đã có cư dân sinh sống. Hồng Lĩnh khi ấy được gọi là Kinh đô Ngàn Hống – thủ đô đầu tiên của nước Xích Quỷ dưới thời Kinh Dương Vương. Đến thời các Vua Hùng dựng nước Văn Lang, vùng đất này thuộc Bộ Cửu Đức – một trong 15 bộ của nhà nước Văn Lang.

Trải qua nhiều triều đại, Hà Tĩnh thường xuyên thay đổi tên gọi và địa giới hành chính. Đầu thế kỷ VI, nhà Lương đổi Cửu Đức thành Đức Châu; cuối thế kỷ VI, nhà Tùy lại đổi thành Hoan Châu. Năm 607, Đức Châu nhập vào quận Nhật Nam; đến năm 622, nhà Đường đổi thành Nam Đức rồi lại đổi về Hoan Châu (năm 627). Tên Hoan Châu được giữ đến cuối thời Bắc thuộc. Sang các triều đại Đại Việt, địa danh và phân cấp hành chính tiếp tục có nhiều điều chỉnh.

Năm 1831: Hà Tĩnh chính thức trở thành tỉnh

Năm 1831 vua Minh Mệnh bắt đầu chia định các tỉnh hạt từ Quảng Trị trở ra Bắc. 

Tỉnh Hà Tĩnh gồm hai phủ là Hà Hoa, Đức Thọ gồm sáu huyện Thạch Hà, Kỳ Hoa, Hương Sơn, Thiên Lộc, Nghi Xuân, La Sơn 

(Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV/Vietnam.vn)

Năm 1831, vua Minh Mệnh tiến hành cuộc cải cách hành chính quy mô lớn, chia cả nước thành 30 tỉnh. Trên cơ sở tách hai phủ Hà Hoa và Đức Thọ của trấn Nghệ An gồm sáu huyện Thạch Hà, Kỳ Hoa, Hương Sơn, Thiên Lộc, Nghi Xuân và La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh được thành lập.

Lần đầu tiên trong lịch sử, tên gọi Hà Tĩnh xuất hiện như một đơn vị hành chính cấp tỉnh – dấu mốc quan trọng khẳng định vị thế của vùng đất giàu truyền thống văn hóa, lịch sử và cách mạng. Sự kiện này góp phần định hình bản sắc văn hóa đặc trưng của cư dân Hà Tĩnh – vừa mang nét chung của văn hóa dân tộc, vừa đậm sắc thái địa phương.

(Nguồn: Đề cương tuyên truyền kỷ niệm 190 năm thành lập [1831–2021] và 30 năm tái lập [1991–2021] tỉnh Hà Tĩnh – Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy)

Hà Tĩnh từ giữa thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX

Năm 1853, vua Tự Đức bãi bỏ tỉnh Hà Tĩnh và lập đạo Hà Tĩnh. Đến 1875, tên gọi tỉnh Hà Tĩnh được khôi phục và tỉnh thành được dời về xã Trung Tiết (nay thuộc thành phố Hà Tĩnh).

Năm 1881, tỉnh thành được xây dựng kiên cố bằng gạch và đá ong. Triều Nguyễn đồng thời chú trọng phát triển giao thông thủy bộ, hệ thống dịch trạm và ban hành các chính sách khuyến nông, kêu gọi dân phiêu tán trở về quê hương khai khẩn đất đai.

Hà Tĩnh trong phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc

Sau Chiếu Cần Vương lần thứ hai của vua Hàm Nghi vào tháng 7/1885, phong trào yêu nước lan rộng khắp Hà Tĩnh. Người hưởng ứng đầu tiên là Lê Ninh ở Trung Lễ (Đức Thọ). Phong trào lan rộng, tiêu biểu với cuộc khởi nghĩa Hương Khê do Phan Đình Phùng – Cao Thắng lãnh đạo, kéo dài từ 1885 đến 1896, trở thành đỉnh cao của phong trào chống Pháp cuối thế kỷ XIX.

Bước sang đầu thế kỷ XX, nhân dân Hà Tĩnh tiếp tục tham gia phong trào Duy Tân – Đông Du, phong trào chống thuế Trung Kỳ…

Ngày 11/6/1924 (Dụ ngày 10 tháng 5 năm Khải Định thứ 9), Trung tâm đô thị Hà Tĩnh được thành lập và xác định phạm vi địa giới.

Từ 1930, khi có Đảng lãnh đạo, nhân dân Hà Tĩnh tham gia tích cực các phong trào cách mạng như Xô Viết – Nghệ Tĩnh (1930–1931), đấu tranh dân chủ (1936–1939) và tổng khởi nghĩa giành chính quyền (1945). Hà Tĩnh là một trong bốn tỉnh giành chính quyền sớm nhất cả nước.

Hà Tĩnh trong hai cuộc kháng chiến

Kháng chiến chống Pháp

Hà Tĩnh là địa phương mà thực dân Pháp “không hề đứng chân nổi một giờ”. Tỉnh đã hoàn thành việc thanh toán nạn mù chữ sớm trên toàn tỉnh và được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng Nhì.

Giai đoạn hòa bình 1955–1965

Quân dân Hà Tĩnh thi đua khắc phục hậu quả chiến tranh, phát động cải cách ruộng đất, khôi phục kinh tế – văn hóa. Về hành chính, từ 1948–1957, thị xã Hà Tĩnh không còn trực thuộc tỉnh mà là xã thuộc huyện Thạch Hà. Đến 21/11/1957, thị xã được tái thiết; giai đoạn 1962–1964, tiếp tục mở rộng với nhiều khu phố mới.

Kháng chiến chống Mỹ

Hà Tĩnh vừa là hậu phương, vừa là tiền tuyến. Tinh thần “Xe chưa qua, nhà không tiếc”, “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người” lan tỏa khắp tỉnh. Ngã ba Đồng Lộc trở thành biểu tượng bất tử với 10 nữ thanh niên xung phong anh hùng.

Từ tháng 6 đến tháng 11/1968, chiến đấu bảo vệ Đồng Lộc diễn ra ác liệt nhằm giữ thông tuyến chi viện cho miền Nam.

Bước vào thời kỳ phát triển mới

Sau đại thắng mùa Xuân 1975, Hà Tĩnh hợp nhất với Nghệ An thành tỉnh Nghệ Tĩnh để nâng cao hiệu quả quản lý hành chính và phát triển sản xuất. Giai đoạn 1976–1980, tỉnh đẩy mạnh mở rộng hợp tác xã và tổ chức đưa dân lên miền đồi núi mở rộng diện tích canh tác.

Ngày 12/8/1991, Quốc hội quyết định tách tỉnh Nghệ Tĩnh thành hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh. Đến tháng 5/2025, Hà Tĩnh có 1 thành phố, 2 thị xã và 10 huyện.

Những thay đổi hành chính mới nhất

Ngày 9/5/2025, Chính phủ ban hành Đề án số 391/ĐA-CP về sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã tại Hà Tĩnh. Tiếp đó, ngày 16/6/2025, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết 1665/NQ-UBTVQH15, xác lập 69 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 9 phường và 60 xã.

Khát vọng vươn lên

Qua  hơn 30 năm tái lập, Đảng bộ Hà Tĩnh xác định mục tiêu đưa tỉnh trở thành địa phương có công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ phát triển; xã hội tiến bộ, quốc phòng – an ninh vững mạnh; đến 2025 đạt chuẩn nông thôn mới, thu nhập bình quân đầu người cao hơn mức trung bình vùng Bắc Trung Bộ; hướng tới 2030 trở thành tỉnh khá của cả nước.